Çölyak hastalığı, genetik yatkınlığı olan bireylerde buğday, arpa, çavdar gibi tahıllarda bulunan ve suda erimeyen gluten isimli proteine karşı duyarlılık sonucu gelişir. Genetik yatkınlık, özgül çevresel faktörlerle temas ve immünolojik mekanizmalar sonucu otoimmün bir enteropati gelişir. Hastalık temel olarak proksimal ince bağırsağı etkiler ancak farklı organ/sistem etkilenmeleri de söz konusudur. Hastalık diyete tahılların eklenmesinden sonra herhangi bir yaşta ortaya çıkabilir.
Çölyak hastalığı her yaşta teşhis edilebilmekle birlikte teşhisi zor olan hastalıklardan biridir. Çünkü belirtiler çoğunlukla ilişkili bir başka hastalığı da düşündürmektedir. Örneğin erken osteoporoz, kansızlık, teşhis edilmemiş laktoz alerjisi gibi hastalıklarla benzer belirtiler gösterdiğinden karıştırılabilir. Çölyak hastalığının insan sağlığı üzerinde önem taşıyan birçok değişimlere neden olmasından dolayı doğru teşhisi önemlidir. Teşhis yöntemlerinden kan testleri serolojik özel testler (AGA, EMA) ile ön tanı konmakta ancak kesin tanı ince bağırsak biyopsisi ile konmaktadır.
Çölyak hastalığının tek tedavisi ömür boyu buğday, arpa, çavdar yulaf tahıllarında bulunan glutenden uzak sıkı bir diyettir.
Avrupa'da hastalığın görülme sıklığı 1/350 ile 1/2000 arasında değişirken İrlanda ve Avusturya'da hastalık prevalansı daha yüksektir. Hastalığın sıklığı coğrafi farklılıklar göstermektedir. Sıklığın son 20 yılda artış göstermesi beslenme alışkanlıklarında değişikler dışında, hastalık konusunda farkındalığın artışı, antikor tarama testlerinin kolayca uygulanması ile atipik/sessiz olguların da tanınması ile ilişkili olabilir.
En yüksek görülme sıklığı Batı Avrupa ve Avrupalıların göç ettikleri Kuzey Amerika, Avustralya gibi yerlerdedir (%1). Ayrıca Asya, Hindistan, Güney Amerika ve Pakistanlılarda sık rastlanmaktadır. Afrika, Japon ve Çin kökenliler arasında nadir görülmektedir.
Ülkemizde Çölyak hastalığı görülme sıklığı yüzde 1 ile binde 3 arasında değişmekte olup Türkiye’de 250 bin ile 750 bin arasında Çölyak hastası tahmin edilmekte iken ancak yüzde 10’nuna tanı konulduğu dikkate alındığında 25 bin ile 75 bin arasında tanı almış hasta beklenmektedir. Bakanlığımız Sağlık Bilgi Sistemleri Genel Müdürlüğü kayıtlarına göre çölyak tanısı alan hasta sayısı 2016-2017’de 40.703’dir
2010 yılı SUT ile Çölyak hastalarına gıda karşılığı olarak ödemeler başlamış olup 05/07/2018 tarihinde yapılan değişiklikle şu anda SUT’a göre Çölyak hastalığında yapılan ödeme miktarı ve şartları; gastroenteroloji uzman hekimi tarafından, bu uzman hekimlerin bulunmadığı hastanelerde çocuk sağlığı ve hastalıkları veya iç hastalıkları uzman hekimlerince 3 yıl süreli rapor düzenlenir. Bu hastaların kısıtlı diyetleri sebebi ile hayati öneme haiz özel formüllü un ve özel formüllü un içeren mamul ürünler (makarna, şehriye, bisküvi, çikolata, gofret vb.); gastroenteroloji uzman hekimi tarafından düzenlenen uzman hekim raporuna dayanılarak bir aylık;
- a) 0-5 yaş için 78,75 (yetmişsekiz virgül yetmişbeş) TL,
- b) 5-15 yaş için 120 (yüzyirmi) TL,
- c) 15 yaş üstü için 108,75 (yüzsekiz virgül yetmişbeş) TL, tutar ödenmektedir.
Bakanlığımız tarafından STK’lar, Üniversiteler ve özel sektör işbirliğinde Erişkin Bazı Metabolizma Hastalıkları (Tiroid, Osteoporoz, Gut) ve Çölyak Hastalığı Kontrol Programı 2019-2023 hazırlanmıştır.
Kontrol programımız kapsamında hastaların uygun ürünlere ulaşımının arttırılması; çölyak hastaları için marketlerde, halka açık yerlerde, şehir otogarlarında, tren garlarında, havaalanlarında bulunan gıda otomatlarında glutensiz ürünlere yer verilmesi ve AVM’lerde uygun gıda satış noktaları oluşturulması için farkındalık çalışmaları yapılmış olup ilgili kurum ve kuruluşlarla gerekli yazışmalar yapılmıştır. Üniversitelerde çölyaklı öğrencilerin glutensiz besinlere kolay ulaşımının sağlanması için kantin/kafeteryalarda glutensiz ürünlerin bulundurulması, gıda otamatlarında ve yemekhanelerde glutensiz menülere yer verilmesinin sağlanması çalışmaları ile ilgili gerekli yazışmalar yapılmıştır.
Kontrol programımız kapsamında 01- 02 Mart 2018 tarihleri arasında Ankara’da kamu kurum ve kuruluşları, üniversiteler, sivil toplum kuruluşları ve özel sektöründe katılımı ile ‘Çölyak Hastalığı (Materyal ve Eğitim Modülü Geliştirme) Çalıştayı’ gerçekleştirilmiştir.
Çalıştay kapsamında;
- Çölyak Hastalığı Öğretmenlere Yönelik Bilgilendirme Rehberi ve öğrenciler için broşür hazırlanmıştır.
- Kantinlerde çölyaklı öğrencilere yönelik hazırlanan yiyecek içecek standartları geliştirilmiştir. Ayrıca okullarda yer alan gıda otomatlarına çölyaklı öğrenciler için glutensiz ürünlerin bulundurulması ile ilgili Milli Eğitim Bakanlığı ile gerekli yazışmalar yapılmıştır.
- Çalışmalarda kullanılmak üzere Çölyak logosu hazırlanmıştır.
- Çölyak hastalığında Aile Hekimlerine Yönelik hazırlanan ‘Çölyak Hastalığında Aile Hekimleri İçin Tanı-Tedavi-İzlem Rehberi” kitabı 1. Basamakta görev alan 81 ildeki tüm aile hekimlerine dağıtımı yapılmıştır. Söz konusu rehber içinde hastalığın tanımı, tanısı ve komplikasyonları, hastalığın tedavisi ve izlemi başlıklarına yer verilmiştir. Bu rehberle birinci basamakta aile hekimleri tarafından hastalığın tanınması; rehberin tanı, tedavi ve izlem sürecinde yol gösterici olması amaçlanmaktadır. Çölyak tedavisindeki güncel gelişmeler, besin etkileşimleri ve sakıncalı besinler, diyet ve ilaçlarda dikkat edilecek hususlar gibi başlıkların bulunduğu rehberde; “glutensiz diyetin çok sıkı uygulanması gerektiği ve çok düşük miktardaki glutenin bile klinik belirtilerin devam etmesine neden olacağı” ve “Çölyak hastalığında erken tanı çocuklarda büyümenin yakalanmasında, uzun dönem komplikasyonların önlenmesinde önemli olduğu” uyarıları yer almakta olup birinci basamakta aile hekimlerinin eğitim ve bilgilendirmeleri yapılmaktadır.
- Çalıştay sonrası hazırlanan öğrencilere ve topluma yönelik afiş ve broşürler 81 il dağıtımları yapılmış olup okul ve hastane kantinlerine, 1. Basamak sağlık kuruluşlarına, hastanelerin ilgili alanlarına ulaştırılması ile ilgili çalışmalar yapılmıştır. Aynı zamanda bu materyaller illerde yer alan 34 çölyak temsilcisi sivil toplum kuruluşları ve Türkiye Çölyak Federasyonu ile paylaşılmıştır.
9 Mayıs Dünya Çölyak Günü kapsamında, farkındalık oluşturulması için eğitim çalışmaları ve diğer faaliyetlerde bulunulması, aynı zamanda sivil toplum kuruluşları ve diğer kurum ve kuruluşlarca yapılan çalışmalara destek verilmesi ile ilgili çalışmalar illerimizde yapılmaktadır.
Milli Eğitim Bakanlığı ile çölyaklı öğrenciler için koordineli çalışmalar devam etmektedir.
Bilgilendirme ve farkındalık çalışmaları kapsamında Çölyak hastalığı ile ilgili bilgi ve materyaller www.beslenmehareket@saglik.gov.tr adresinden vatandaşlarımızla paylaşılmaktadır.